ADA CAN DEMİRER
Günümüzde sık olarak bahsedilen ve gittikçe ünlenen Türkoloji biliminin, sadece Türkistan coğrafyası ve diğer Türk devletlerinden ibaret olmadığı, tam tersi çok daha geniş bir coğrafyaya yayılmış olduğu aşikâr. Bu yazıda kuzey Amerika topraklarına yayılmış halklardan bahsedeceğiz. Öncellikle bu halkları bölgelerine göre sıralayıp tarihlerini anlattıktan sonra, Türk halkları ile genetik benzerliklerin yanı sıra kültürel ve filolojik benzerliklerini sıralayacağız.
Kuzey Amerika’da bulunan Algonkin halkları en yayılmış ve kalabalık Kızılderili halkları topluluğudur yani İngilizce karşılığı "North Amerikan native" yani Algonquian People . Bu halklar Algonkin- Yurok dil ailesine ait olan Algonkin dillerini konuşurlar. Bu dil ailesi coğrafi konuma göre üçe bölünür ve toplam olarak 30 dil barındırır, Ova Algonkin dilleri büyük ovalar yöresinde Amerika Birleşik Devletleri'nde ve Kanada’da konuşulan Algonkin dilleri ailesinden Amerika yerli dilleri alt grubudur. Bu diller ABD’li dil bilimci Robert Hale Ives Goddard III tarafından sınıflandırılır ilk olarak Karaayakca yani kendilerince Siksikaca ya da (ᓱᖽᐧᖿ). 2001 rakamlarına göre Kanada’da 15 bin etnik karaayaktan 4 bin 500 kadarı, ABD’de ise 5 bin 8 bin etnik Karaayaktan 100 kadarı anadilini konuşabiliyor.
Ova Algonkin dillerinin bir diğer parçası olan Arapaho dilleri beş alt bolüme ayrılır ve bunların ucunun soyu ne yazık ki tükenmiştir yani Besawunena dili, Hawathinehena dili ve Ha’anahawunena Dili’nin soyu tükenmiştir geriye sadece Arapahoca ve Atsinaca dilleri kalmıştır. Bu diller de aynı şekilde ABD’de Büyük Ovalar yöresinde konuşulur. 2008 rakamlarına göre 5 bin etnik Arapaho’dan 300 kadarı (50 yaş ustu) anadilini konuşabiliyor. Atsinaca’nin nesli tükenmiş olsa da 2009-2013 arasında yeniden öğrenen 45 öğrenci bulunuyor. Ova Algonkin dillerinin bir diğer sınıfı ise Şayence’dir yani kendilerince Tsêhesenêstsestôtse. ABD’de Montana ve Oklahoma eyaletinde bir başka Algonkin halkı olan Sayenler tarafından konuşulmaktadır ve 2017 rakamlarına göre Kuzey Sayen Kızılderili Rezervasyonu'nda konuşanı bin 721 kişidir.
Algonkin dillerinin bir diğer grubu olan Merkezi Algonkin dilleri ABD-Kanada sınırında bulunan yoğunlukla Büyük Goller bölgesinde konuşulan Algonkin diller grubudur. Goddard tarafından yapılan sınıflandırmaya göre 7 ayrı sınıfa bölünmektedir. Kuzey Bati Kanada bölgesinde resmi dil statüsünde olan Kirce ya da Kri dili kendilerince ; Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ. Kuzey Batı Kanada bölgesinin Yerel diller ve eğitim sekreterliğine göre 2021 yılında 237 bin 420 kişi tarafından konuşulmaktadır, bazı kaynaklara göre ise 2006 sayımına göre konuşanı 117 bin 400 kişidir ve Kanada’daki konuşanı en fazla olan Algonkin dilleri arasında birinci sıradadır. Krice’nin 10 farklı lehçesi bulunmaktadır; Ova Kricesi ya da kendilerince ᐸᐢᑳᐧᐃᐧᓃᒧᐃᐧᐣ paskwâwinîmowin yoğunlukla Kanada ve ABD’nin kuzey-batısında 34 bin kişi tarafından konuşulmaktadır.
Ayrıca 1996-2016 yılları arasında Ova Kricesi konuşan kişi sayısının %8 oranında arttığı gözlemlenmiştir. Hatta, Kanada’nın Quebec eyaletinde bulunan Oujé-Bougoumou köyündeki giriş tabelasında İngilizce ve Fransızcanın yani sıra Krice hoş geldiniz yazısı bulunmaktadır. Krice’nin bir diğer lehçesi ise Orman Kricesi’nin Ova Kricesinden farkı ise " th" yani "ᖫ" sesini kullanmasıyla ayrılır, bu ayrımın yanı sıra Ova Kricesi Orman Kricesinin en yakın akrabasıdır. Bataklık Kricesi, İngilizce karşılığı "Swampy Cree" ya da kendilerince ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ Nēhinawēwin, İngilizcede Krice’nin "n lehçesi" yani "n-dialect" diye de bilinir. Bunun nedeni Proto-Algonkin dillerinin "*r" sesi yerine " n" sesini kullanmalarıdır, Krice’nin lehçelerinin ayrımına yol açan unsur genellikle Proto-Algonkin dillerinde kullanılan " *r " sesinin " y " " l " ve " ð " gibi sesler ile değiştirilmesidir. Atikamekçe, kendilerince Nehirâmowin veya İngilizce Atikamekw Kanada’nın Quebec eyaletinde Algonkin halklarının bir parçası olan Atikamekwler tarafından konuşulan Krice’nin bir lehçesidir.
Çoğu kaynağa göre nesli tükenme tehlikesi olan yerel diller arasında en az tehlikede bulunan diller arasındadır. Atikamekw ismi adını Atikamekw halkının her zaman tuttuğu bir balık türü olan ve genellikle İskandinav ülkelerinin kıyılarında yaşamakta olan İngilizce adı ile Vendace balığından almaktadır ancak Atikamekw teriminin Atikamekçe karşılığı ise “beyaz balık” anlamına gelir. Ayrıca Atikamekw halkının Avrupalılara Quebec bölgesindeki su idare sistemini öğrettikleri bilinir, bu halk kubbe şekline benzer Türk çadırları olan otağ’ları andıran bir yapı şeklinde yaşamaktaydılar, ve ilginç bir şekilde bu yapılara kendi dillerinde “piskokan” ismini vermekteydiler.
Krice’nin bir diğer lehçesi ise Naskapice’dir, Kanada’da Quebec eyaletinin doğusunda konuşulmaktadır. Ayrıca Kri dilleri konuşma sahasının en kuzey-doğusunda yer alır. Algonkin halklarının bir parçası olan Naskapiler tarafından konuşulmaktadır, bu dil ayrıca Kri dilleri arasında biraz önce bahsettiğimiz Bataklık Krice’sinin “r” lehçesi olduğu gibi, Naskapice’de ise bu ses değişimi “y” sesi ile olmaktadır. Bu yüzden Naskapice İngilizce Kri dillerinin “y” lehçesi yani “y-dialect” olarak da bilinmektedir. İnnu dili Kanada’nın Labrador bölgesinde konuşulan bir Kri dilidir, birçok alt lehçesi bulunmaktadır ama bu lehçeler arasındaki farklar çok azdır. İnnuca veya İnnu dili Doğu Krice’ye olan benzerlikleri ile de tanınmaktadır. Bazı kaynaklara göre günümüzde konuşan sayısı 10 bin kişidir.
Menomince (kendilerince: omǣqnomenēweqnæsewen) A.B.D’nin Northeastern Wisconsin bölgesinde Menomin halkı tarafından konuşulan, Merkez Algonkin dilleri grubunun bir parçası olan Algonkin dilidir. Günümüzde konuşan sayısı resmi olarak bilinmemektedir. Ancak bazı kaynaklara göre 2007 yılında konuşan sayısı sadece 35 kişiden oluşmaktaydı. Menomince Unesco’nun Tehlike Altındaki Dillerin Kırmızı Kitabı listesinde bulunmaktadır, ve günümüzde yok olma tehlikesi ile çok yüksek olan diller arasındadır. Ayrıca bazı kaynaklara göre Menomince’yi tekrar canlandırmak için çalışma yürüten, ders veren birkaç kurum bulunmaktadır. Menomince’nin ilgi çekici yanlarından birisi ise, günümüzde halen daha özellikle Türkiye ve Turan coğrafyasında Türkler için mitolojik ve kültürel anlamda çok büyük değer sahibi olan Kurt’un birçok Menomin efsanesinde ve hikayalerinde bazı önemli kişiliklerin sonradan Kurt’a dönüştüğü, aynı zamanda Kurt’a yönelik ilgi’nin diğer hayvanlara göre çok daha ön planda olduğu görülmektedir.
Merkezi Algonkin dilleri’nin bir diğer dili Anişinabe dilidir (İngilizce: Ojibwe, kendilerince ᐊᓂᐦᔑᓈᐯᒧᐎᓐ). Bu diller genellikle Kanada ve A.B.D’de bulunmaktadır. Ancak lehçeleri Büyük Göller, Ontario, Minnesota, Wisconsin, Michigan, Quebec, Manitoba, Saskatchewan, Alberta, Kuzey Dakota, Montana, British Columbia, Oklahoma ve Kansas gibi bölgelere göre değişmektedir. İlk olarak Anişinince (İngilizce : Severn Ojibwa veya Oji-Cree) Kri diline olan benzerliği ve Kri alfabesini kullanmasıyla bilinir. Anişince’nin ismini Ova Kricesinden aldığı ve “normal insan” anlamına geldiği düşünülmektedir. Yani fazlasıyla Kri dilinin etkisinde kalmıştır. Anişinabe dilinin bir başka lehçesi Algonkin lehçesidir, bu lehçe genellikle Kanada’nın Quebec bölgesinin kuzey batısı ve Ontario bölgesinin doğusunda konuşulmaktadır. Ayrıca lehçenin isminden dolayı Algonkin dil ailesi ile karıştırılmaması gerekir. Algonkin halkları arasından Abitibiwinni halkı bu lehçeyi konuşmaktadır.
Peter Hessel adlı Alman asıllı Kanada’lı bir yazarın Algonkin halkarı ve Anişinabe dilinin Algonkin lehçesi üzerine yazdığı kitaptan aldığım bilgilere göre Algonkin halkları yaklaşık olarak 30 bin sene evvel Buz Devri’nin son dönemlerinde, geçmişte var olduğu iddia edilen ama günümüzde yok olmuş Beringia kıtasından geçerek Kuzey Amerika’ya yerleştiğini söylemektedir. Algonkin Halklarının Türk olup olmadıklarını anlamak için Buz Devri’nde Sibirya’da yaşamış olan halkları inceleyip, bulgular üzerine antropolojik araştırma yapmak gerekmektedir. Bu yazıda derlediğimiz kültürel ve filolojik benzerlikleri kuvvetlendirmemiz için yapılması gereken budur.
Kızılderililerin içerisinde yalnızca Algonkin halkları değil aksine birçok halk bulunmaktadır. Amerika’da bulunan insan kemikleri ile Sibirya’da kazılar sonunda elde edilen insan kemikleri üzerinde yapılan DNA testleri, Bering Boğazı’nın her iki yakasında bulunan insan kemiklerinin aynı ırka ait olduğunu ispatlamıştır.
İnceleyeceğimiz bir sonraki Kızılderili halkı Aleut halkıdır. Aleutlar günümüzde Aleut adaları üzerinde ve Alaska’da bulunmaktadırlar ve bazı kaynaklara göre Rusya’da da az sayıda bulunmaktadırlar. Kendi dillerinde Aleut kelimesini Ana-uuç şeklinde telaffuz ediyorlar hatta bazı araştırmacılar bu kelimenin Ata-uç yani günümüz Türkiye Türkçesinde de kullanılan Ata kelimesinden türediğini iddia ediyorlar. Saha (Yakut) türkleri ile Aleut kültürü ve dili arasında büyük benzerlikler olduğunu başta Danimarkalı bilim adamı William Thalbitzer olmak üzere birçok bilim adamı tarafından gösterilmiştir.
Sibirya bölgesinden bahsetip Dene-Yenisey dil ailesinden bahsetmemek isabetsiz olurdu. Dene-Yenisey dilleri, yeni oluşturulan bir dil ailesidir. Ayrıca Asya ve Amerika arasında ilk gerçek dil bağlantısıdır. Na-Dene dilleri ve Yenisey halkları arasındaki benzerliklerin derinine giden ve benimde iletişimde olduğum Western Washington University öğretim üyesi sayın Edward Wajda tarafından bilime armağan edilmiştir. Dene-Yenisey ailesine göre Yenisey nehiri üzerinde yaşayan Ket halkının Na-Dene ve Paleo-Eskimo halkları ile bağlantısı bulunmaktadır. Yaptığım Genom araştırmalarının sonucunda Ket halkına genetik olarak en yakın olan halk Nganasan halkıdır. Bu halk Dolgan türklerinin yoğunlukla yaşadığı Taymır yarımadasında yaşamaktadır. Nganasanlar ve Dolganlar arasında bağlantı olup olmadığından emin olmak için Genom araştırmalarının sonuçlarının yanı sıra, bu soruyu Edward Vajda’ya sordum. Kendisi Nganasan ve Ket halklarının genetik olarak Türkler ile bağlantılı olduğunu ancak bu bağlantıların Ket halkının ve Yenisey halklarının Kuzey Amerika’ya olan göçünden sonra oluştuğunu söyledi. Kuzey Amerika’ya göçen Yenisey halklarının kesin olarak Türkler ile bağlantılı olup olmadığı henüz çözülememiştir.
Öncelikle araştırmamda büyük emeği olan, benim sorularımı samimi bir biçimde cevaplayan ve aynı zamanda Dene-Yenisey dil ailesini bilime armağan eden sayın Edward Vajda başta olmak üzere Alaska Fairbanks üniversitesi ve iletişimde olduğum diğer tüm Kızılderili rezerv ve müzelerine teşekkürlerimle…”
